(81)اصلاح این دو مشکل به بازنگری در پایه و اساس مسئله نیاز دارد. تدوین‌کنندگان قانون در اسلام باید به هر دو عنصر جامعه، یعنی حاکم و مردم توجه کنند. باید وضع فروشنده و خریدار و دانا و نادان را در نظر بگیرند و قواعد و اصول معاملات را به‌گونه‌ای وضع کنند که ضامن حقوق همۀ تهی‌دستان باشد، زیرا هدف از تشریع و قانون‌گذاری، ایجاد جامعه‌ای سالم و سودمند است، نه جذب سود به سوی یکی از دو طرف معامله. همچنین، باید در کنار عنصر قانونی و مادی، عنصر اخلاقی و معنوی نیز در نظر گرفته شود، زیرا خداوند متعال به عدل و نیکوکاری فرمان داده است. فرمان به عدل یعنی اینکه حق هرکس را به‌طور کامل به او بدهیم. نیز فرمان به احسان یعنی تفضل بر دیگران برحسب معامله‌شان. ریشۀ مشکل ربا در این است که مردم از نظر اقتصادی در یک سطح نیستند و برخی از آنان نیاز دارند از برخی دیگر قرض بگیرند. هرچه این نیاز به قرض ‌گرفتن بیشتر باشد، ظهور ربا و زیان آن نیز بیشتر می‌شود. قرض بر دو نوع است:

1. برای مصرف، یعنی فرد مبلغی را قرض می‌گیرد تا برای خود و خانواده‌اش خرج کند؛

2. برای توسعۀ اقتصادی.

(82)خداوند متعال به هر دو نوع قرض در قرآن کریـم اشاره کـرده و فرمان داده است که قرض مصرفی، صدقه‌ای از قرض‌دهندۀ توانگر به قرض‌گیرندۀ تهی‌دست باشد. راه‌حل این بُعد از مشکل کنونی این است که دولت در جایگاه فرد توانگرِ ثروتمند قرار گیرد و برخی از کشورها با تأسیس بیمۀ اجتماعی این راه‌حل را در پیش گرفته‌اند.

در مورد قرضی که برای توسعۀ اقتصادی است، بسیاری از کشورها کوشیده‌اند مشکل را چنین حل کنند که طرح‌های اقتصادی را به دو

77