أَلاَّ تَعْدِلُواْ فَوَاحِدَةً.»«15» دربارۀ این آیه دو معنا برشمردم: معنای نخست اینکه آیه بیانگر شرطی است که ما باید ابعاد واقعی آن را درک کنیم. بدین‌معنا که چندهمسری مشروط به یک حالت اجتماعی معین یعنی ترس از بی‌عدالتی دربارۀ یتیمان است. معنای دوم که به ذوق جناب استاد و جناب مفتی نزدیک‌تر است اینکه آیه بیانگر شرط نیست بلکه یک موضوع اجتماعی خاص را مطرح کرده و راه‌حل آن را نیز نشان داده است. بنابراین، این آیه كه از آیات ابتدای سورۀ نساء در باب ایتام است، می‌گوید: ای مسلمانان، اگر از بی‌عدالتی در مورد یتیمان بیمناکید، برای حل این مشکل حکم چندهمسری را به شما ارائه می‌کنیم. فهم استاد ابوزهره و جناب مفتی از آیه این است. ولی سخنان من حتی بنا بر معنا و مبنای دوم نیز درست است. آیه فقط دربارۀ منع بیش از چهار همسر ـ که پیش از اسلام رایج بود ـ اطلاق دارد. در کجای قرآن حکم چندهمسری وجود دارد؟ در آیه‌ای دیگر آمده‌ است: «وَلَن تَسْتَطِیعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَینَ النِّسَاء وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِیلُواْ كُلَّ الْمَیلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ.»«16» این آیه نیز در مقام بیان حکم چندهمسری نیست و فقط وجوب عدالت قلبی را نفی می‌کند، زیرا عدالت در رفتار و برخورد با دیگران لازم است، نه در قلب. بنابراین، قرآن درخصوص حکم چندهمسری مطلقاً ساکت است. در سنت نیز روایتی که بیانگر جواز اطلاق برای چندهمسری باشد وجود ندارد، بلکه از سیرۀ پیامبر و صحابه و پیشوایان دینی و علمای بزرگ جواز چنین حکمی فهمیده می‌شود، زیرا همۀ آنان چند همسر داشته‌اند. ولی سیره دلیلی عقلی است نه لفظی. بنابراین، وقتی دلیل مطلق نداشته

66