احرام، در منی، در عرفات، در مزدلفه، سخنانی گفت که حاکی از آن بود که این حج و این سال، سال وداع پیامبر با امت خویش است.

(140)احکام و رویدادهای حجـةالوداع در کتاب‌ها موجود است. در پایان این حج که پیامبر از مکه خارج شد و به طرف مدینه حرکت کرد، همۀ مسلمانانی که با ایشان در آن سال حج گزارده بودند، نیز همراه ایشان از مکه خارج شدند. مسلمانانی که می‌دانستند پیامبر در آن سال به حج می‌رود، در حد توان خود کوشیدند که به حج بروند و پیامبر را در این سال زیارت کنند.

(141)پس از آن نیز همگی همراه پیامبر از مکه خارج شدند و در روز هجدهم این ماه، ماه ذی‌الحجه، یعنی پس فردا، در روز غدیر، همگی به جُحفه رسیدند. جحفه، برای بسیاری از مسلمانانی که همراه پیامبر بودند، آخر راه بود، چون راه آنان از یکدیگر جدا می‌شد: اهل شام از راهی می‌رفتند، اهل یمن از راهی دیگر و مسلمانان عراق از راه سوم. ولی در جحفه، همه با پیامبر بودند و به گفتۀ مورخان، جمعیت آنان بیشتر از صدهزار نفر بوده است. در آن روز تعداد مسلمانان حدود 120 هزار نفر بود.

(142)جحفه نـام بیابانی بـزرگ و وسیع است. پیامبـر در آن بیابان بـه برکۀ آبی رسید که در فصل زمستان در آن آب جمع می‌شد و در دیگر فصل‌ها از آن آب استفاده می‌کردند. پیامبر نزدیک این برکه که به «غدیر خم» معروف بود، فرود آمد و به مردم نیز فرمان داد تا فرود آیند و از آنان خواست که جمع شوند.

(143)روزی گرم بود. از روزهای تابستان، که خورشید در وسط آسمان بود و زمین پاها را می‌سوزاند. حتی بسیاری از مسلمانان که کفش به پا نداشتند، نمی‌توانستند بر روی زمین بایستند و از شدت گرمای تابستان، برخی از لباس‌هایشان را زیر پایشان گذاشته بودند.

87