خواسته‌ایم، چه آگاهانه و چه ناآگاهانه. ما خود جامعه و شیوۀ حکومت را ساخته‌ایم. چگونگی تقسیمِ مسئولیت‌ها میان مردم است که عقب‌ماندگی یا پیشرفت را فراهم می‌سازد. قرآن به صراحت می‌گوید: «إنَّ اللهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنفُسِهِم»«59» پس اوضاع جامعه ساختۀ ماست و مشکلات اجتماعی و فقر و وجود مسکینی که طعام ندارد و یتیمی که سرپرستی ندارد، همه، نتیجۀ اراده و ساختۀ ماست.

(150)پس همۀ این کمبودها نتیجۀ اعمال ماست و اگر ما به خدا و آخرت ایمان داشته باشیم، خود را مسئول آن می‌دانیم این مسئله در آیه‌ای از سورۀ انفال دربارۀ واقعۀ بدر هم به صراحت آمده است: «وَاعلَمُوا أَنَّما غَنمِتُم مِن شَیءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَلِذِی القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکِینِ وَ ابنِ السَّبِیلِ إن کُنتُم آمَنتُم بالِلّهِ وَ ما أَنزَلنا عَلی عَبدِنا یَومَ الفُرقانِ یَومَ التَقی الجَمعانِ»«60»

(151)«إن کُنتُم آمَنتُم» یعنی پرداخت خمس برای خدا و رسولش و خویشان و ایتام و مساکین: نتیجۀ ایمان به خدا و آخرت و رسالت است. بنابراین، ایمان به خدا مستلزم پذیرفتن مسئولیت‌های اجتماعی است و این از ژرفای ایمان است. تنها کافی نیست که بگوییم الحمدلله من ملتزم به واجباتم هستم و نمازم را می‌خوانم، روزه‌ام را می‌گیرم، اما در عین حال همۀ آنچه پیرامونم می‌گذرد و بر مردم می‌رود، نادیده بگیرم. این نکته را آیاتی که خواندم آشکارا بیان کرده‌اند. بنابراین، بی‌احترامی به یتیم و رسیدگی نکردن به او و راندنش و بی‌توجهی به مسکین انکار دین است. این معنا در احادیث بسیاری آمده است، از جمله: «إنَّ الّذِی یموتُ فِی

91