جایگاه دین در جنبش‌های رهایی بخش
(169)دربارۀ موضوع دین و نهضت‌های آزادی‌خواهی باید چند مسئله را بررسی کنیم:
1. رابطۀ عینی دین با آزادی‌خواهی چیست؟
2. آیا دین نقش آزادی‌خواهی را در جهان عرب ایفا کرده است؟
3. آیا در تاریخ موردی یافت می‌شود که خلاف آن را ثابت کند و مشارکت دین را در متوقف کردن حرکت‌های آزادی‌خواهی و بازداشتن آنان تأیید کند؟ آیا می‌توان فرق گذاشت بین نقش دین و نقشی که سوء‌استفاده‌کنندگان از دین، مانند طالبان قدرت و مال و مقام و یا وابستگان آنان ایفا می‌کنند؟ آیا ممکن است نقش اصیل دین را از نقش بهره‌جویان از دین جدا کرد؟
(170)4. و اگر برای دین نقشی مثبت اما برای بازیگران به اسم دین، گاهی نقشی منفی وجود داشته باشد، در این صورت، آیا ملاکی خصوصاً دینی و مطمئن، برای تمییز بین آن دو وجود دارد؟
روشن است که این موضوع نیاز به تحقیق مفصلی دارد و بررسی تمامی جوانب آن بسیار مشکل است. از سویی، مباحث آن فلسفی است، زیرا دربارۀ تأثیر ایدئولوژیِ معینی بر حرکت اجتماعیِ انسان تحقیق می‌کند. از دیگر سو، این مسئله ابعاد سیاسی و تاریخی دارد. شایسته است که این بحث، موضوع پایان‌نامه‌ای دانشگاهی باشد و امید من این است که یکی از جوانان دربارۀ این موضوع به صورت تفصیلی تحقیق کند. اما در اینجا مسئله را به صورت اختصار بررسی می‌کنیم.
1. رابطۀ عینی دین با آزادی‌خواهی چیست؟
(171)حقیقت این است که دین و، مشخصاً، اسلام بر پایۀ توحید استوار است که به معنای پرستش خداوند یکتاست و تمامی آن در یک کلمه خلاصه
114