جلوه‌هایی از تمدن ما
اگر این را قبول داریم، باید به آنچه از آثار هنر اسلامی در اختیار ماست، مراجعه كنیم و مساجد و كاخ‌ها را ببینیم؛ از مسجد جامع عمر در قدس تا مسجد جامع كبیر در شام یا مسجد جامع قرطبه در اندلس و نظایر آن و قصر غرناطه. تصور نكنید ساخت این‌گونه اماكن امروزه به‌سهولت انجام می‌گیرد. هرگز، مهندسان بزرگ عصر ما اذعان می‌كنند كه تمدن امروز تواناییِ ساخت عمارتی همچون مسجد قرطبه یا قصر غرناطه یا مسجد عمر را ندارد. این نظر من نیست، من فقط سخن یك كارشناس را در این زمینه نقل می‌كنم.
زیبایی و شكوه، در همۀ شئون زندگی، از جمله ساختن شیشه و سفال و ظروف و سنگ مرمر و شهرسازی مشهود بود. در مورد شهرسازی كافی است آنچه در كتاب‌های جهانگردان اروپایی در وصف شهرهای شام و قدس و اشبیلیه و طلیطله، در روزهای شكوفاییِ تمدن ما آمده، مطالعه كنیم.
(126)در اینجا توجه شما را به نكته‌ای كوچك جلب می‌كنم. یكی از این جهانگردان می‌گوید: در اواخر قرن سوم وارد شام شدم. در آنجا شبكه‌ای برای آب‌رسانی (نظیر آب رسانی امروز) یافتم. آب رودخانۀ بردی در اطراف شام به چهار شعبه تقسیم و از مجاری زیرزمینی داخل خانه‌های شهر می‌شد و از آنجا به آبراه‌های مخصوص پاک‌سازی و جمع‌آوری زباله می‌ریخت و به خارج از شام انتقال می‌یافت. تمام خانه‌های شهر شام در 1150 سال قبل چنین بودند. این است نظم، این است ملت، این است تمدن. نهرو، نویسندۀ كتاب نگاهی به تاریخ جهان می‌نویسد كه در اندلس، مردم حمام رفتن و نظافت را جزئی از زندگی روزمرۀ خود می‌شمردند. زمانی كه اسپانیایی‌ها می‌خواستند مسلمانان را تحت فشار قرار دهند، از ورود آنان به حمام جلوگیری می‌كردند. عرب‌ها ترجیح می‌دادند در زیر
91