جلوه‌هایی از تمدن ما
جنگ‌های استعماری نامید. سپس، باید دید شیوۀ برخورد آنان چگونه بوده است.
(117)از عمروعاص، فاتح مصر، نقل می‌كنند كه در نامه‌اش به خلیفۀ آن زمان نوشته است: آنچه این سرزمین‌ها را سامان می‌بخشد و موجبات استقرار ساكنانش را فراهم می‌سازد، این است كه حرف زیردستان دربارۀ سرانشان پذیرفته نشود و خراج هر خرمایی در وقت رسیدن آن گرفته شود ـ نكتۀ مهم اینجاست ـ و باید یك‌پنجم این اموال را برای پل‌سازی و ساختن قنوات صرف كرد. عمروعاص مالیاتی بسیار ناچیز بر اهل مصر مقرر می‌كند که واقعاً نمی‌توان آن را مالیات نامید؛ چیزی برابر پانزده پشیز، و این تنها یك‌بیستم مالیات‌های سنگینی بود كه امپراتوری روم شرقی می‌گرفت. سپس، ادامه می‌دهد كه باید یك‌پنجم این مبلغ، یعنی از همان پانزده پشیز، برای آبادانی این سرزمین‌ها صرف شود. با این سیاست، درآمد مصریان، ده سال پس از استقرار حكومت اسلامی، ده برابر می‌شود. آیا این كار استعماری است؟
به این‌ها باید آزادی‌های دینی و حمایت از اسقف‌های مسیحی را اضافه كرد. اسقف‌ها در تمدن اسلامی از آرامش و رفاهی برخوردار شدند كه هرگز پیش از آن به آن دست نیافته بودند. صنعت و كشاورزی نیز رشد قابل ملاحظه‌ای كرد و به‌سرعت شكوفا شد. این مثال‌ها مربوط به مبانی حقوقی و پیوندهای قانونی با داخل و خارج است. همان‌طور كه ملاحظه شد، این‌ها تنها نمونه‌هایی بود و بس.
سوم. علوم
(118)با مراجعه به تاریخ علم به این نتیجه می‌رسیم كه بنای علوم طبیعی بر تجربه و آزمایش نهاده شده است. مطابق رأ‌ی بعضی از دانشمندان و
86